Świeckie państwo

1. Wstęp

Jesteśmy przekonani, że jedynie nowoczesne państwo świeckie gwarantuje wolność światopoglądową wszystkim obywatelkom i obywatelom. We współczesnym społeczeństwie obywatelki i obywatele Polski wywodzą swój światopogląd z różnorodnych źródeł. Wszyscy mają prawo do wyznawania i wyrażania swojego światopoglądu opartego zarówno na tradycjach religijnych, jak i świeckich - na równych prawach.

Świeckie państwo powinno działać w oparciu o prawa człowieka, zasadę równości i tolerancji, a także realizując świecką edukację i prowadząc politykę publiczną opartą na faktach i wiedzy zdobytej dzięki nauce. Świeckie państwo tworzy przestrzeń do wyrażania poglądów religijnych i niereligijnych, daje także obywatelkom i obywatelom prawo do nieujawniania swojego światopoglądu, gwarantuje wolność słowa i wyrazu artystycznego oraz nie wywodzi tworzonych norm prawnych z doktryn religijnych.

Świeckie państwo dba o zapewnienie obywatelom i obywatelkom wolności od religii na tych samych prawach, na jakich obywatele mają prawo do uczestniczenia w praktykach religijnych. Uważamy, że świeckie państwo powinno gwarantować rodzicom prawo do wychowania dzieci w zgodzie z własnymi przekonaniami, z poszanowaniem autonomii, godności i sumienia dziecka, z wyłączeniem przypadków wychowywania w duchu nienawiści. Jednocześnie uznaje prawo dziecka do wyboru i posiadania własnego światopoglądu, stosownie do jego wieku i dojrzałości.

Jedynie dzięki realizacji idei państwa świeckiego możliwa jest konstruktywna, racjonalna debata o sprawach publicznych, z której nikt nie jest wykluczony, a także równe traktowanie obywateli o różnych poglądach i tożsamości.

2. Konkordat

Partia Razem popiera zasady równości w każdym aspekcie życia publicznego.

Sposób realizacji postanowień obowiązującej od 23 lat umowy międzynarodowej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską stawia Kościół katolicki na uprzywilejowanej pozycji względem innych związków wyznaniowych. Poszczególnych zapisów tej umowy nie przestrzegały zarówno kolejne rządy, jak i Konferencja Episkopatu Polski.

W perspektywie krótkoterminowej uważamy za konieczne przywrócenie przestrzegania zapisów konkordatu oraz jego renegocjację w części, w której jego zapisy uległy dezaktualizacji z powodu upływu czasu oraz zmian społeczno-kulturowych, które zaszły w Polsce przez okres obowiązywania tej umowy.

Docelowo chcemy nowego rozdziału w stosunkach państwa polskiego z Kościołem katolickim. Uważamy, że Konkordat powinna zastąpić nowa ustawa regulująca wzajemne stosunki pomiędzy Polską a kościołem katolickim, analogiczna do obecnie funkcjonujących już ustaw takich jak m.in. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej czy Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Kwestie międzynarodowe (takie jak ekstradycja, podwójne obywatelstwo) uregulujemy natomiast w nowej umowie między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską.

Zdajemy sobie sprawę, iż postulat zastąpienia konkordatu zwykłą ustawą nie może być spełniony bez zmian w Ustawie Zasadniczej. Obecne przepisy Konstytucji z 1997 są ze sobą sprzeczne. Z jednej strony art. 25 ust. 1 stanowi, iż: „Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione”. Z drugiej strony, art. 25 ust. 4 Konstytucji stanowi odpowiednio, iż „stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy”. Jako partia Razem będziemy w Sejmie dążyć do zmiany brzmienia art. 25 ust. 4 Konstytucji, by zagwarantować pełną równość wyznań.

3. Świecka edukacja

Edukacja jest jedną z najważniejszych gwarantowanych usług publicznych. Zdecydowana większość społeczeństwa zgadza się, że edukacja powinna być powszechna i finansowana ze wspólnego budżetu. Tak też stanowi Konstytucja. Edukacja państwowa ma za zadanie przekazać potwierdzoną naukowo wiedzę, uczyć samodzielnego i krytycznego myślenia, kompetencji społecznych oraz wdrożyć do uczestnictwa w kulturze.

Uważamy, że religia jako taka nie powinna być stawiana na równi z innymi przedmiotami objętymi programem nauczania, ponieważ – w przeciwieństwie do religioznawstwa – nie przekazuje informacji opartych na wiedzy. Ponadto szkoła, która faworyzuje jedną religię czy światopogląd, dyskryminuje i wyklucza osoby, które ich nie podzielają. Partia Razem jest za szkołą wolną od wykluczenia i dyskryminacji.

Państwo nie może również zobowiązywać się do finansowania zajęć szkolnych, które są prowadzone bez jego wpływu na ich treść oraz na dobór osób prowadzących. Postulujemy zatem zaprzestanie finansowania katechezy ze środków publicznych w przedszkolach i szkołach wszystkich poziomów.

Państwo powinno zapewniać dostęp do infrastruktury szkolnej wszystkim kościołom, związkom wyznaniowym oraz organizacjom pozarządowym, respektującym prawa człowieka oraz prawa dziecka i nienawołującym do nienawiści. Dostęp ten powinien odbywać się na równych zasadach, w ramach otwartych i przejrzystych procedur. Jest on możliwy pod warunkiem finansowania wynajmu pomieszczeń oraz zatrudniania nauczycieli lub prowadzących przez podmioty zainteresowane, poza godzinami nauki szkolnej i w sposób niekolidujący z działalnością statutową szkoły. Katecheza, jeśli ma się odbywać w budynku szkolnym, powinna być organizowana tak, by w żaden sposób nie dyskryminować osób nieuczęszczających na te zajęcia. Zajęcia z katechezy nie powinny podlegać ocenie szkolnej.

W dalszej perspektywie postulujemy całkowite usunięcie nauczania religii ze szkół. W polskich realiach nauczanie religii jest trudne do pogodzenia z zapewnieniem świeckiego charakteru edukacji. Przeprowadzanie zajęć religii w szkołach może prowadzić do budowania podziałów w społeczności szkolnej oraz do dyskryminacji osób, które nie wyznają najbardziej rozpowszechnionej religii w rejonie danej szkoły. Mamy świadomość, że postulat ten jest niezgodny z aktualnie obowiązującym Konkordatem, a więc jego realizacja wymagać będzie albo wprowadzenia zmian do tej umowy, albo jej wypowiedzenia w całości. Uważamy, że nauczanie jakiejkolwiek religii przynależne jest tylko miejscom jej kultu.

Postulujemy także wyłączenie elementów religijnych z uroczystości szkolnych oraz usunięcie symboli religijnych z pomieszczeń szkolnych. Obecne praktyki w polskich szkołach w tym zakresie powodują wykluczenie osób niewierzących oraz wyznań innych niż dominujące ze wspólnoty, zarówno uczniów i uczennic, jak i nauczycielek oraz nauczycieli.

Program nauczania realizowany w szkole nie może zawierać treści sprzecznych z wiedzą naukową , niedopuszczalne jest także, aby prezentował treści godzące w obecny jej stan, takie jak np. negacja ewolucji gatunków. Niedopuszczalne jest także przekazywanie w szkole treści światopoglądowych wywodzących się z doktryn religijnych. Dotyczy to w szczególności poglądów dotyczących seksu, antykoncepcji, aborcji i procedur wspomagania zapłodnienia.

Uważamy, że edukacja powinna oferować rzetelną wiedzę o człowieku i otaczającej go rzeczywistości. Edukacja powinna rozwijać umiejętność dialogu obywatelek i obywateli o różnym pochodzeniu etnicznym i kulturowym oraz o różnych światopoglądach, sprzyjając ich aktywnemu uczestnictwu w tworzeniu nowoczesnego społeczeństwa.

Dobra edukacja powinna uczyć logicznego rozumowania, rozbudzać wrażliwość moralną, przekazywać wiedzę o ludzkiej seksualności oraz uczyć poszanowania i realizowania zasad równości.

Uczelnie wyższe także powinny stosować zasady świeckiego państwa. W pierwszym rzędzie postulujemy finansowanie ze wspólnych funduszy tylko kierunków świeckich (również na uczelniach publicznych). Program nauczania na wszystkich uczelniach nie może być sprzeczny z aktualnym stanem wiedzy naukowej (nie ogranicza to swobody badawczej naukowców, mamy świadomość, że badania polegają również na podważaniu aktualnie obowiązujących teorii). Nie powinno się na uczelniach wyższych eksponować symboli religijnych oraz przeprowadzać na ich terenie obrzędów religijnych.

4. Finanse związków wyznaniowych

Aktualne wydatki państwa na rzecz kościołów i związków wyznaniowych w Polsce szacowane są na powyżej 1,8 mld złotych rocznie. Na większość tej sumy składają się wynagrodzenia katechetów w szkołach publicznych oraz utrzymanie uczelni wyższych, w dużo mniejszym stopniu zaś wynagrodzenia kapelanów, duszpasterstwa wojskowego i Fundusz Kościelny.

W powyższych szacunkach nie uwzględnia się ok. 2 mld złotych przychodów utraconych przez Skarb Państwa na rzecz kościołów i związków wyznaniowych. Na mocy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wszystkie związki wyznaniowe są zwolnione z opłat celnych oraz nie płacą podatków od nieruchomości, czynności cywilnoprawnych, spadków, darowizn i dochodów z działalności niegospodarczej. Kościelne rozgłośnie radiowe mają status nadawców publicznych i przez to są zwolnione z opłat koncesyjnych.

Uważamy za niesprawiedliwe, że każda obywatelka i każdy obywatel, niezależnie od swojego światopoglądu, musi odprowadzać podatki oraz składki na ubezpieczenia i emeryturę, podczas gdy osoby duchowne nie uczestniczą w tych daninach społecznych na takich samych zasadach jak pozostali obywatele. Jeżeli prawo państwa świeckiego ma nie być stanowione w oparciu o doktrynę religijną, nie widzimy powodu dla uprzywilejowania osób duchownych w tym zakresie. Nierówne traktowanie przez prawo osób duchownych w stosunku do obywateli narusza naszym zdaniem zasadę bezstronności państwa w sprawach światopoglądowych i religijnych. Uważamy, że wynagrodzenie duchownych oraz ich składki emerytalne nie powinny być opłacane ze środków publicznych.

To samo dotyczy finansowania kościołów i związków wyznaniowych. Uważamy za niesłuszne finansowanie przez państwo na specjalnych zasadach kościołów i związków wyznaniowych. Narusza to naszym zdaniem zasadę rozdziału państwa od kościoła, ponieważ tego typu finansowanie nie jest ujęte w Konstytucji. Kościoły i związki wyznaniowe nie mogą być w tej kwestii bardziej uprzywilejowane niż organizacje pozarządowe, stowarzyszenia czy fundacje.

Uważamy, że związki wyznaniowe powinny być finansowane z dobrowolnego podatku, którego wysokość byłaby ustawowo określonym procentem od podstawy opodatkowania. Osoba wskazywałaby związek wyznaniowy, który chciałaby wspierać lub nie wskazywałaby żadnego. Z uzyskiwanych w ten sposób wpływów powinny być pokrywane wydatki na ubezpieczenia społeczne tych funkcjonariuszy związków wyznaniowych, którzy nie mają do nich innych tytułów (co oznacza likwidację tej części funduszu kościelnego) oraz inne koszty kwalifikowane. Docelowo związki wyznaniowe powinny utrzymywać się samodzielnie, prowadząc działalność gospodarczą i przyjmując dobrowolne składki od wiernych oraz darowizny.

Postulujemy ograniczenie dotowania uczelni wyższych do finansowania wyłącznie kierunków świeckich. Szkoły wyższe otrzymujące dotacje publiczne muszą spełniać normy edukacyjne i przekazywać rzetelnie wiedzę zgodną z obecnym stanem nauki. Nie mogą też łamać zasady równości wobec prawa i wolności wyznania, co oznacza, iż nie mogą być one uczelniami wyznaniowymi, uznającymi przynależność do wyznania za kryterium przyjęcia bądź oceny studenta.

Państwo nie powinno poza tym finansować związków wyznaniowych w sposób wyróżniający je spośród innych organizacji pozarządowych, w tym nie współfinansować budowy i utrzymania miejsc kultu, z wyjątkiem obiektów uznanych za dziedzictwo kultury lub zabytek – na zasadach przyjętych w osobnej ustawie.

Powinno być dopuszczalne, by związki wyznaniowe otrzymywały darowizny od osób fizycznych, na zasadach ogólnych.

Związki wyznaniowe mają prawo prowadzić działalność społeczną bądź charytatywną na ogólnych zasadach przyjętych dla organizacji pozarządowych. Działalność taka podlega takiej samej kontroli, jak działalność instytucji świeckich. Ponadto powinna być księgowana i rozliczana na ogólnie obowiązujących zasadach. Związki wyznaniowe wykorzystujące do prowadzenia takiej działalności finansowanie ze źródeł publicznych powinny być zobowiązane do informowania o tym fakcie swoich beneficjentów i darczyńców.

Nabywanie gruntów oraz nieruchomości przez związki wyznaniowe powinno podlegać zasadom identycznym jak w przypadku instytucji świeckich.

5. Art. 196. Kodeksu karnego

Konstytucja RP gwarantuje wszystkim obywatelom równość wobec prawa. Przepis art. 196 Kodeksu karnego wyróżnia uczucia religijne spośród innych wartości, które można urazić publiczną wypowiedzią. W ten sposób stawia osoby religijne w pozycji uprzywilejowanej wobec osób obojętnych religijnie bądź niewierzących.

Określenie „uczucia religijne” dotyczy subiektywnego odczucia jednostki. Próby zdefiniowania tego odczucia we wspólnych dla wszystkich kategoriach prawnej ochrony dóbr człowieka prowadzą do niedających się usunąć kontrowersji. Artykuł ten jest też obecnie nadużywany do walki politycznej i światopoglądowej oraz wykorzystywany między innymi w celu ograniczania wolności słowa i wyrazu artystycznego. Może także powodować ograniczenie swobody badań naukowych oraz prowadzić do autocenzury prewencyjnej publikowanych treści. Dlatego partia Razem stoi na stanowisku, że konieczne jest usunięcie tej normy z polskiego porządku prawnego.

Równocześnie partia Razem podkreśla, że ochrona osób wierzących i niewierzących przed przestępstwami nienawiści powinna być regulowana na równych zasadach - w taki sam sposób, jak przestępstwa nienawiści oparte o przyczyny takie jak płeć, tożsamość płciowa, wiek, niepełnosprawność oraz orientacja seksualna.

6. Bezstronność instytucji publicznych

Świeckość państwa, zgodnie z duchem Preambuły do Konstytucji RP, wymaga zachowania bezstronności władz państwowych i samorządowych wobec przekonań światopoglądowych wszystkich obywatelek i obywateli, zarówno tych wierzących, niezależnie od ich wyznania, jak i niewierzących. Ponadto władze te powinny swoimi działaniami zmierzać do zapewnienia wszystkim obywatelkom i obywatelom możliwości ekspresji (w tym ekspresji publicznej) światopoglądu w sposób nieuwłaczający godności kogokolwiek.

Bezstronność światopoglądowa wymaga od państwa zachowania równego dystansu do zgodnych z prawem postaw światopoglądowych występujących w społeczeństwie. W naszej opinii tak rozumianą zasadę narusza:

• Publiczne odprawianie rytuałów religijnych w siedzibach instytucji publicznych lub pod ich patronatem;
• Eksponowanie symboli używanych przez jakikolwiek ze związków wyznaniowych w miejscach publicznych (niebędących miejscami kultu);
• Oficjalne uczestnictwo przedstawicielek i przedstawicieli władz państwowych i samorządowych oraz jednostek służb mundurowych w uroczystościach o charakterze religijnym; Od reguły tej mogą istnieć wyjątki, na przykład: udział władz państwowych czy wojskowej asysty honorowej w ceremonii pochówku ważnych dla państwa osób czy udział dyplomatów w ceremoniach religijnych mających znaczenie dyplomatyczne (koronacje itp.). Opracowanie dokładnego katalogu wyjątków przekracza ramy tego stanowiska.
• Uwzględnianie uroczystości religijnych w oficjalnych programach obchodów świąt państwowych czy rocznic wydarzeń historycznych, a także organizowanych przez władze państwowe i samorządowe oraz instytucje publiczne;
• Stosowanie motywacji wyznaniowych jako uzasadnienia przy wydawaniu aktów prawnych.

Uważamy zatem, że powyższe praktyki nie mogą mieć miejsca w świeckim państwie oraz postulujemy wprowadzenie regulacji, które będą im zapobiegać.

7. Klauzula sumienia

Współczesne państwo świeckie powinno działać na rzecz zgody w kwestii poszanowania praw wszystkich obywatelek i obywateli, z zachowaniem zasady, iż normy prawne nie powinny być wywodzone z doktryny religijnej. Klauzula sumienia narusza postulowany w ten sposób konsensus, okazuje się bowiem że, obywatelki i obywatele, mając prawnie zagwarantowane pewne usługi, nie mogą ich faktycznie otrzymać.

Obywatelka i obywatel państwa świeckiego mają całkowitą wolność dysponowania swoim sumieniem w zakresie swoich autonomicznych decyzji, nie mogą jednak oczekiwać ochrony skutków tak motywowanych decyzji, gdy swoim postępowaniem naruszają prawo drugiego człowieka.

Zakładamy, że lekarz czy farmaceuta, nauczyciel lub przedstawiciel innego zawodu, podejmuje decyzję o wyborze swojej profesji ze świadomością wszystkich konsekwencji tego wyboru. W związku z tym nie ma on prawa odmawiać wykonania czynności należących do jego obowiązków powołując się na przekonania religijne czy ideowe.

Uważamy zatem, że klauzula sumienia nie może istnieć w jakiejkolwiek formie w państwie, które w sposób racjonalny dba o swoich obywateli i swoje obywatelki. Narusza ona prawa obywatelskie, a także w sposób szczególny krzywdzi osoby w trudnej sytuacji życiowej oraz te już dotknięte wykluczeniem społecznym

8. Kościoły i związki wyznaniowe w przestrzeni publicznej

W świeckim państwie wspólna przestrzeń powinna być w równym stopniu otwarta i przyjazna dla wszystkich mieszkanek i mieszkańców – bez względu na ich poglądy, przynależność do dowolnej wspólnoty wyznaniowej czy jej brak. Dlatego w budynkach państwowych i samorządowych, takich jak szkoły, urzędy, szpitale, Sejm czy Senat, nie powinny być umieszczane symbole religijne. Podobnie symbole religijne nie powinny być eksponowane w trakcie wydarzeń publicznych, takich jak obchody świąt państwowych oraz inne wydarzenia organizowane przez władze państwowe lub samorządowe.

Przez przestrzeń publiczną rozumiemy również publiczne środki przekazu finansowane przez państwo. Media publiczne także powinny realizować ideę bezstronności światopoglądowej, umożliwiając równy udział różnych opcji światopoglądowych w przekazywanych treściach (które jednak nie mogą być sprzeczne z aktualnie uznanymi faktami naukowymi ani z obowiązującym prawem).

Uznajemy swobodę zgromadzeń publicznych jako bardzo ważną wolność obywatelską. Manifestacje, procesje i pielgrzymki powinny być organizowane zgodnie z ogólnie obowiązującym prawem, wymagać takich samych pozwoleń jak analogiczne wydarzenia świeckie oraz być organizowane tak, by nie powodować uciążliwości w codziennym życiu.

Jednocześnie zasada świeckości państwa nie stoi w sprzeczności z możliwością manifestowania bądź niemanifestowania swojej przynależności religijnej, społecznej, kulturowej oraz światopoglądu poprzez swój ubiór i wygląd.