Karta ochrony przyrody

Katastrofa klimatyczna już dziś przynosi Polsce coroczne susze, ale i powodzie błyskawiczne, choć jej skutki są o wiele poważniejsze w regionach strefy tropikalnej i subtropikalnej. Trajektoria emisji gazów cieplarnianych w Polsce nie jest zbieżna z zadeklarowanym w Porozumieniu Paryskim celem ograniczenia ocieplenia poniżej 1.5°C ponad poziom przedprzemysłowy i powiększa ryzyko załamania kluczowych systemów podtrzymujących funkcjonowanie cywilizacji [1].

Ekosystemy, od których zależy nasza egzystencja, są pod rosnącą presją człowieka, zagrażającą ich stabilności i trwaniu [2]. Gwałtowne spadki liczebności wielu grup organizmów, jak spadek liczebności wielu grup owadów o 75% w zaledwie 27 lat [3], wymieranie gatunków w tempie porównywalnym z wielkimi wymieraniami geologicznej przeszłości Ziemi [4], są alarmującymi znakami ostrzegawczymi. Znikanie dzikich owadów zapylających uprawy zagraża do 35% produkcji żywności, w tym nawet 90% upraw zapewniających witaminę C i 70% produkcji naturalnej witaminy E. Spadek populacji ptaków w Europie wynika zaś głównie z polityki rolnej [5].

Przekształcanie cennych przyrodniczo terenów, fragmentacja i degradacja ekosystemów, bezpośrednia presja łowiecka i ta związana z pestycydami, zanieczyszczenie wód i powietrza są głównymi przykładami presji człowieka na przyrodę w Polsce. Myślenie o środowisku jako o nieskończonym zasobie do eksploatacji jest wciąż obecne w działaniach i debacie publicznej. Nastawienie na krótkofalowy zysk tak degraduje przyrodę, jak i pomija wytrzymałość środowiska na eksploatację i nie uwzględnia ryzyka i skutków takiego podejścia.

Dotychczasowa polityka państwa podporządkowywała relację ze środowiskiem krótkotrwałej maksymalizacji wzrostu gospodarczego [6] i była niespójna z definicją zrównoważonego rozwoju ONZ [7], mającemu zapewnić szanse na dobre życie przyszłym pokoleniom. W ciągu ostatnich 30 lat na terenie zarządzanym przez Lasy Państwowe podwojono wycinkę drzew, nie oszczędzając przy tym wyjątkowo cennych lasów naturalnych [8].

Załamanie ekosystemu Odry było pierwszym wielkim przykładem skutków nałożenia wielu antropogenicznych presji — katastrofy klimatycznej, objawiającej się u nas zarówno wysokimi temperaturami jak i suszą; zasolenia wodami zrzucanymi z kopalń, dostępnością biogenów z głównie rolnictwa, zawleczonego gatunku inwazyjnego (prymnesium parvum). Przekroczenie wytrzymałości ekosystemu pod tak wielostronną presją następuje wcześniej niż wynikałoby to dla każdego czynnika traktowanego w izolacji [9]. Brak rzeczywistych działań mających na celu efektywną ochronę przyrody skutkować będzie coraz częstszymi i poważniejszymi katastrofami ekologicznymi.

1. Oprzemy politykę państwa i samorządu na strategicznych i mierzalnych celach — powstrzymaniu katastrofy klimatycznej, spełnieniu norm Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w zakresie jakości powietrza i hałasu, oraz odwróceniu trendu spadkowego populacji dzikich organizmów. Wiodący głos w polityce środowiskowej będzie należał do biologów, lekarzy i specjalistów ochrony środowiska, nie zaś do lobby biznesowych. Realizacja celów będzie podlegała regularnej ewaluacji, a wachlarz rozwiązań dopasowywany do zgodności z trajektorią osiągnięcia celów przyrodniczych i klimatycznych.

2. Wzmocnimy ustawę o ochronie przyrody, ułatwiając powoływanie nowych parków narodowych i dając skuteczność innym formom ochronnym:

• proces powstawania parku narodowego będzie powiązany z rozległymi konsultacjami społecznymi oraz planem rozwoju lokalnych gmin, zastępując dzisiejsze prawo weta. Plany rozwoju obejmą wsparcie sprawiedliwej transformacji gmin z budżetu państwa oraz regulacje zrównoważonej turystyki chroniącej przyrodę, budującej zamożność mieszkańców i gminy.
• korytarze ekologiczne (migracji zwierząt) będą prawnie chronione w ramach planów zagospodarowania przestrzennego.
• dofinansujemy parki narodowe poprzez celowy Fundusz Parków Narodowych, wesprzemy gminy subwencją parkową, indywidualnymi planami rozwojowymi, zlikwidujemy ulgę dla parków narodowych z tytułu podatku leśnego, usprawnimy zapobieganie szkodom powodowanym przez dzikie zwierzęta i rekompensaty z tego powodu;
• wzmocnimy ochronę otulin istniejących parków narodowych (zakaz polowań, rolnictwo ekologiczne);
• umożliwimy ochronę dużych spójnych obszarów przyrody powołując nową pośrednią formę ochrony pomiędzy parkiem narodowym, a krajobrazowym — chroniącą przyrodę dopuszczając zamieszkanie i ekologiczne rolnictwo na już przekształconej części obszaru,
• zapewnimy realną ochronę przyrody w obszarach Natura 2000, ograniczając w nich łowiectwo, regulując gospodarkę rolną i leśną
• przywrócimy egzekwowanie ochrony gatunkowej w gospodarce leśnej.

3. Zrealizujemy progresywną i stopniowo wprowadzaną wycenę kosztów środowiskowych:

• korzystania z zasobów nieodnawialnych, zwłaszcza wód podziemnych,
• zanieczyszczania gleb, wody i powietrza,
• emisji hałasu,
• zanieczyszczenia światłem.

4. Zacieśnimy współpracę z ekspertami — wzmocnimy Radę Ochrony Przyrody oraz powołamy strategiczne międzyresortowe ciało doradcze (patrz: program dla nauki). Rolą ciał doradczych będzie również nadawanie podstawowego kierunku potrzebnym zmianom ustawodawczym oraz czuwanie nad monitoringiem realizacji celów środowiskowych.

5. Rozwiniemy edukację ekologiczną i klimatyczną dla różnych grup odbiorców. Bez wątpienia edukacja klimatyczna dzieci i młodzieży w szkołach powinna być jednym z priorytetów polityki edukacyjnej. Jednakże w przypadku walki z kryzysem klimatyczno-ekologicznym, nie możemy sobie pozwolić na przeczekanie kolejnych kilkunastu czy kilkudziesięciu lat, zanim dzisiejsza, świadoma i wyedukowana młodzież będzie podejmującymi decyzje dorosłymi. Dlatego uważamy, że trzeba edukować przede wszystkim osoby obecnie podejmujące decyzje mające wpływ na środowisko. Odejdziemy też od powszechnego w obecnej edukacji klimatycznej przerzucania winy na indywidualne działania nas wszystkich. Nie uratujemy klimatu gasząc światło, czy odłączając z kontaktu ładowarkę od telefonu. Do uniknięcia katastrofy klimatycznej konieczne są szerokie zmiany systemowe, a obowiązkiem władz jest ich wdrażanie i edukowanie obywatel na temat tych zmian.

• Wprowadzimy treści edukacji ekologicznej i klimatycznej do programów nauczania w szkołach wszystkich poziomów. Zostaną one wplecione w programy takich przedmiotów jak biologia, geografia, fizyka (podstawy fizyki atmosfery), chemia, historia, j. polski czy języki obce — zwłaszcza w formie wspólnych, koordynowanych zajęć. Zagwarantujemy odpowiednie przygotowanie nauczycieli tych przedmiotów i zapewnimy im materiały edukacyjne. Wprowadzenie osobnego programu zajęć z zakresu edukacji klimatycznej jest niezasadne przy i tak już przeładowanych programach nauczania, i braku odpowiednio przygotowanej kadry.
• Zapewnimy odpowiednią edukację dla pracowników urzędów i instytucji państwowych i samorządowych, tak, żeby w ramach swojej codziennej pracy i podejmowanych decyzji wiedzieli jak uwzględnić ich wpływ na klimat i ekosystemy. Dzięki edukacji urzędników upowszechnimy stosowanie założeń zielonych zamówień publicznych.
• Każdej znaczącej decyzji politycznej dotyczącej klimatu lub środowiska (utworzenie nowego parku narodowego, ustawy reformujące system energetyczny czy gospodarki odpadami etc.), muszą towarzyszyć duże kampanie informacyjne, tłumaczące obywatelom czemu takie decyzje zostały podjęte, jaki będzie ich wpływ na środowisko i jakich zmian zachowań będą wymagały od obywateli. Nie możemy dopuścić, żeby Polki i Polacy mieli wrażenie, że ważne decyzje mające wpływ na ich codzienne życie, są podejmowane ponad ich głowami, a ich źródłem są polityczne interesy lub urzędnicze widzimisię.
• Zwiększymy nakłady na edukację ekologiczną ze środków NFOŚiGW i WFOŚiGW, a także wprowadzimy wyraźne wytyczne dla treści merytorycznych przy działaniach finansowanych ze środków publicznych. Skończymy z przyznawaniem dofinansowań według klucza politycznego, co ma miejsce w ostatnich latach.

6. Powiększymy istniejące parki narodowe (zwłaszcza obejmując nim cały starodrzew Puszczy Białowieskiej) oraz powołamy nowe parki narodowe:

• Turnicki Park Narodowy
• Jurajski Park Narodowy
• Mazurski Park Narodowy
• Park Narodowy Doliny Dolnej Odry
• Szczeciński Park Narodowy
• Knyszyński Park Narodowy
• Sobiborski Park Narodowy
• Chełmski Park Narodowy
• Janowski Park Narodowy
• Orawski Park Narodowy
• Park Narodowy Borów Dolnośląskich
• Park Narodowy Puszczy Pilickiej
• Park Narodowy Puszczy Śląskiej
• Wiślański Park Narodowy
• Park Narodowy Puszczy Boreckiej
• Kaszubski Park Narodowy
• Park Narodowy Stawy Milickie
• Park Narodowy Puszczy Rominckiej
• Jaworski Park Narodowy
• Park Narodowy Wysoczyzny Elbląskiej
• Bydgoski Park Narodowy
• Śnieżnicki Park Narodowy
• Odrzański Park Narodowy
• Park Narodowy Bramy Morawskiej
• Podziemny Park Narodowy Kopalnia Soli Wieliczka

7. Obejmiemy ochroną duże, spójne obszary cennych przyrodniczo i społecznie lasów, zwłaszcza na obszarach górskich i zasilania dorzeczy. Lasy o dynamice zbliżonej do naturalnej i te kluczowe dla retencji wody to obszary, które w pierwszej kolejności wpiszą się w cel Europejskiej Strategii Ochrony Bioróżnorodności — objęcia ochroną ścisłą 10% terytorium lądowego, w tym wszystkich starodrzewów.

8. Osuszane torfowiska zamiast zasysać węgiel z atmosfery stają się jednym jego największych źródeł. Powstrzymywanie zmian klimatu oznacza w Polsce natychmiastowe odwrócenie trendu osuszania mokradeł oraz renaturyzację tych już zmienionych przez człowieka wszędzie tam, gdzie to możliwe.

9. Drewno z lasów nie będzie paliwem dla elektrowni. Jest bardzo ważne, aby działania podejmowane w celu zmniejszenia śladu środowiskowego działalności człowieka nie uderzały pośrednio w przyrodę. Stało się tak z biopaliwami — plantacje sprowadzanego do nich oleju palmowego zastąpiły ogromne obszary bezcennych równikowych lasów deszczowych w Malezji i Indonezji. Analogiczny skutek ma wykorzystanie drewna w energetyce — zwiększa presję również na polskie lasy. Z tych powodów sprzeciwiamy się wykorzystaniu biomasy z lasów w energetyce.

10. Wzmocnimy ochronę korytarzy ekologicznych i zakażemy polowań na ich obszarze, podobnie jak w otulinach parków narodowych.

11. Zakażemy polowań na ptaki skutkujące "omyłkowym" zabijaniem rzadkich gatunków oraz przyczyniających się do spadku ich populacji. Wystąpimy z międzynarodową inicjatywą wspólnej i realnej ochrony ptaków wędrownych.

12. Wyeliminujemy kłusownictwo krajowe, zwłaszcza zabijanie gatunków prawnie chronionych.

13. Wzmocnimy ochronę zachowawczą rodzimych gatunków roślin poprzez wykorzystanie ich jako zieleni urządzonej w ramach partnerstwa samorządu i botaników.

14. Rozwiniemy zrównoważoną turystykę poprzez kontrolę jej presji na środowisko, zwłaszcza w najpopularniejszych parkach narodowych, udostępnienie parków dla zrównoważonej mobilności i ograniczenie wjazdów i dojazdu samochodem. Rozwiniemy istniejąca infrastrukturę PTTK, rowerową, pieszą i komunikację publiczną. Zrównoważona turystyka będzie znaczącą szansą rozwojową dla wielu peryferyjnych dziś polskich gmin — wesprzemy pozostawanie zysków z niej w regionie.

15. Zapewnimy kontakt z przyrodą osobom na każdym etapie życia. Tę misję wypełnią parki narodowe, oraz samorządy we współpracy ze środowiskiem naukowym. Jej elementem będzie dostępna niezależnie od zamożności zrównoważona turystyka i sport, wykłady i warsztaty popularnonaukowe.

[1] Sixth Assessment Report of the the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), https://www.ipcc.ch/report/sixth-assessment-report-cycle/

[2] Raport FAO 2019: www.fao.org/3/CA3129EN/CA3129EN.pdf,

Eilers EJ, Kremen C, Smith Greenleaf S, Garber AK, Klein AM (2011) Contribution of Pollinator-Mediated Crops to Nutrients in the Human Food Supply. PLOS ONE 6(6): e21363. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0021363

[3] Hallmann CA, Sorg M, Jongejans E, Siepel H, Hofland N, et al. (2017) More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLOS ONE 12(10): e0185809. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185809

[4] Barnosky, A., Matzke, N., Tomiya, S. et al. Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived?. Nature 471, 51–57 (2011). https://doi.org/10.1038/nature09678

[5] Rigal, S., Dakos, V., Alonso, H., Auniņš, A., Benkő, Z., Brotons, L., Chodkiewicz, T., Chylarecki, P., de Carli, E., del Moral, J. C., Domșa, C., Escandell, V., Fontaine, B., Foppen, R., Gregory, R., Harris, S., Herrando, S., Husby, M., Ieronymidou, C., … Devictor, V. (2023). Farmland practices are driving bird population decline across Europe. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 120(21). https://doi.org/10.1073/pnas.2216573120

[6] Polityka ekologiczna państwa 2030 - strategia rozwoju w obszarze środowiska i gospodarki wodnej, https://bip.mos.gov.pl/strategie-plany-programy/polityka-ekologiczna-panstwa/polityka-ekologiczna-panstwa-2030-strategia-rozwoju-w-obszarze-srodowiska-i-gospodarki-wodnej/

[7] Cele Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych, https://sdgs.un.org/goals

[8] Raport o wybranych nieprawidłowościach gospodarki leśnej w obszarach cennych przyrodniczo w Polsce, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, 2021. https://pracownia.org.pl/upload/filemanager/pracownia.org.pl/Dokumenty/Improper_forest_management_Poland.pdf

[9] Willcock, S., Cooper, G.S., Addy, J. et al. Earlier collapse of Anthropocene ecosystems driven by multiple faster and noisier drivers. Nat Sustain (2023). https://doi.org/10.1038/s41893-023-01157-x