10.11.2016

Stanowisko na temat opiekunów osób niesamodzielnych

Postulaty Partii Razem

Realizacja wyroku TK z 21.10.2014 r.: zrównanie praw opiekunów osób niesamodzielnych niezależnie od wieku, w którym pojawiła się niepełnosprawność bądź niesamodzielność
Podniesienie wysokości zasiłku pielęgnacyjnego (obecnie 153 zł) do poziomu specjalnego zasiłku pielęgnacyjnego (520 zł, przysługuje opiekunom, których podopieczni stali się niesamodzielni po 18. roku życia)
Zniesienie zakazu pracy zarobkowej dla osób otrzymujących świadczenie;
Zniesienie ograniczeń w kwestii więzi rodzinnych do najbliższej rodziny, opiekę może też pełnić osoba nieprzewidziana obecnie w ustawie (teściowa, siostrzenica, partner/partnerka nie pozostająca z podopiecznym w związku małżeńskim);
Zapewnienie wszystkim opiekunom prawa do zasiłku dla bezrobotnych i świadczeń przedemerytalnych
Zwiększenie nakładów na placówki opiekuńcze – zarówno całodobowe, jak i dziennego pobytu
Zwiększenie kontroli nad funkcjonującymi placówkami, zwłaszcza nad sektorem prywatnym, w którym najczęściej dochodzi do nadużyć
Zapewnienie potrzebującym opiekunom i opiekunkom dostępu do nieodpłatnej pomocy pielęgniarskiej
Podwyżka płac i standardów zatrudnienia pielęgniarek w celu zwiększenia liczby osób wykonujących ten zawód
Budowa mieszkań chronionych
Zapewnienie opiekunom urlopów wytchnieniowych
Zapewnienie opiekunom nieodpłatnej pomocy psychologicznej i poradnictwa w zakresie opieki

1. Diagnoza

Szacuje się, że osób niesamodzielnych, a więc potrzebujących codziennej opieki, jest w Polsce prawie 1 mln – należą do nich dzieci i osoby dorosłe z niepełnosprawnością oraz seniorzy, którzy wymagają pomocy ze względu na wiek. Opiekunowie, a raczej opiekunki – ogromną większość w tej grupie stanowią bowiem kobiety – to jedna z najbardziej wykluczonych grup społecznych w Polsce. Szczególnie trudną sytuację gospodarstw domowych z udziałem osób z niepełnosprawnościami w Polsce pokazują dane dotyczące zagrożenia ubóstwem. Odsetek osób znajdujących się poniżej minimum egzystencji w gospodarstwach domowych z co najmniej jedną osobą z niepełnosprawnością wyniósł w 2014 r. 10,8% (w gospodarstwach domowych bez osób z niepełnosprawnościami – 6,5%); poniżej ustawowej granicy ubóstwa znalazło się 16,7%. Wyjątkowo trudna jest sytuacja gospodarstw domowych z przynajmniej 1 dzieckiem do lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności – aż 14,6% osób z tych gospodarstw znajdowało się w 2014 r. poniżej minimum egzystencji, a poniżej ustawowej granicy ubóstwa – 26,6%.

Państwo konsekwentnie odmawia tej grupie pomocy – poprzedni rząd usiłował autorytarnie dzielić ich na lepszych i gorszych, zaś obecne władze całkowicie zerwały dialog z przedstawicielami tego środowiska. Wymagająca, niezwykle istotna społecznie i bardzo obciążająca praca opiekuńcza jest traktowana z lekceważeniem.

1.1. Świadczenia pieniężne

Obecny system świadczeń przysługujących opiekunkom i opiekunom osób niesamodzielnych jest z jednej strony bardzo skomplikowany, z drugiej – wprowadza rażące i nieracjonalne podziały pomiędzy opiekunkami i opiekunami, zależnie od tego, w jakim wieku ich podopieczni stracili samodzielność. Mamy więc do czynienia z dwoma podstawowymi grupami:

rodzice bądź opiekunowie dzieci, których niepełnosprawność jest albo wrodzona, albo powstała przez 18. rokiem życia (przed 25. wśród osób uczących się), którzy otrzymują tzw. świadczenie pielęgnacyjne w wysokości 1300 zł netto; suma ta ma być waloryzowana wraz ze wzrostem płacy minimalnej;
opiekunowie pozostałych osób niesamodzielnych: dzieci, które stały się niepełnosprawne w życiu dorosłym i innych członków rodziny, w tym niedołężnych z powodu wieku rodziców bądź dziadków, którzy liczyć mogą jedynie na 520 zł, w dodatku tylko wtedy, jeśli dochód na osobę w rodzinie nie przekracza 764 zł.

Rozróżnienie to nie ma żadnego uzasadnienia. W skomplikowanym systemie zasiłków, dodatków i świadczeń, których w chwili obecnej jest aż sześć (co dla wielu potencjalnych beneficjentów stanowi barierę na poziomie administracyjnym) w bardzo niewielkim stopniu bierze się pod uwagę potrzeby rodzin, dla których są one przeznaczone – absurdalne jest np. rozróżnianie opiekunek i opiekunów osób niesamodzielnych w zależności od tego, czy niesamodzielność ich podopiecznych pojawiła się przed czy też po wejściu w życie ustawy albo ile lat miała osoba w momencie nabycia niepełnosprawności. Podsumowując, zależnie od indywidualnej sytuacji, miesięczne świadczenia dla opiekuna i podopiecznego łącznie wynoszą od zera do 1682 zł miesięcznie.

Nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz ustawy o świadczeniach przedemerytalnych uchwalona przez Sejm 6 października 2016 r. co prawda pozwala na uzyskanie przez część opiekunek i opiekunów prawa do zasiłku dla bezrobotnych lub świadczenia przedemerytalnego po śmierci podopiecznego, ale nadal nie rozwiązuje problemu opiekunek i opiekunów sprawujących opiekę nad osobami niesamodzielnymi, ale pozbawionych prawa do świadczeń. Co więcej, według obowiązujących przepisów, prawo do jakichkolwiek świadczeń mają wyłącznie osoby, które łączą określone więzy – dziadkowie, rodzice, dzieci, małżonkowie i rodzeństwo osób wymagających opieki. Świadczeń nie otrzyma więc synowa, ciocia czy osoba żyjąca ze swoim podopiecznym w związku kohabitacyjnym.

1.2. Sektor opieki

Opieka zinstytucjonalizowana jest obecnie poważnie niedofinansowana, gminy otrzymują niewystarczające środki, żeby rozwijać ten sektor. Na miejsce w publicznej placówce czeka się na tyle długo, że opiekunowie rezygnują z tej formy wsparcia, sprawując opiekę w domu. Brakuje szczególnie miejsc w ośrodkach dziennego pobytu oraz placówkach, które specjalizowałyby się w opiece nad osobami o szczególnych potrzebach, np. z chorobą Alzheimera czy demencją. Ośrodki prywatne z jednej strony wymagają nakładów finansowych po stronie rodziny, z drugiej są znacznie gorzej kontrolowane i dochodzi w nich do poważnych nadużyć. Wszystkie placówki – jak cała służba zdrowia – cierpią z powodu niedoboru personelu, zwłaszcza średniego stopnia. Są to jednocześnie jedyne miejsca, gdzie możliwe jest otrzymanie rzeczowej pomocy w opiece, polski system nie przewiduje bowiem dorywczej pomocy pielęgniarskiej w domu – osoby, która byłaby w stanie podać osobie niesamodzielnej leki, uczestniczyć w kąpieli, radzić i uczyć bliskich osoby niesamodzielnej, jak skutecznie i bezpiecznie opiekować się bliskim. Państwo w ogóle nie rozwija też systemu mieszkań chronionych, które często są doskonałym rozwiązaniem dla osób z niektórymi rodzajami niepełnosprawności (w programie „Mieszkanie+” założono, że ma ich powstawać zaledwie 40 rocznie, co nie wyczerpuje potrzeb w tym zakresie).

1.3. Wykluczenie opiekunów

W związku z niewydolnością sektora opieki i jego niedostosowaniem do potrzeb osób niesamodzielnych oraz ich opiekunek i opiekunów, skazujemy ogromną grupę obywateli i obywatelek na skrajne wykluczenie. Podstawowym czynnikiem jest tu opisany wcześniej aspekt ekonomiczny – bardzo niskie świadczenia połączone z brakiem rzeczowego wsparcia przyczyniają się do niedostatku i ubóstwa. Kolejnym zagrożeniem jest wykluczenie zawodowe, szczególnie wśród osób, które rezygnują z zatrudnienia, żeby sprawować opiekę. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na fakt, że w Polsce panują wyjątkowo ostre normy – opiekunkom i opiekunom, którzy przyjmują świadczenie bądź specjalny zasiłek pielęgnacyjny, nie wolno pracować nawet dorywczo, na umowę o dzieło, co po pierwsze odbija się na ich sytuacji ekonomicznej, a po drugie sprawia, że okres opieki nad osobą niesamodzielną pozostaje okresem całkowitej bierności zawodowej, co dodatkowo utrudnia powrót do pracy w przyszłości. Jeśli natomiast opiekunka lub opiekun podejmuje pracę, musi – często odpłatnie – zapewnić podopiecznemu opiekę na czas swojej nieobecności, a po powrocie pracować poniekąd na drugi etat; wszystko to powoduje przemęczenie i stres. Te czynniki przyczyniają się do problemów natury zdrowotnej, zwłaszcza że opiekunowie nie mają prawa do urlopów wytchnieniowych. Część z nich – te osoby, które nie otrzymują ani świadczenia, ani zasiłku pielęgnacyjnego – w ogóle może być pozbawiona ubezpieczenia zdrowotnego. Długotrwała opieka nad osobą niesamodzielną często prowadzi także do izolacji społecznej, zrywania więzi towarzyskich i rodzinnych, utrudnia udział w życiu społecznym i obywatelskim. To m.in. dlatego opiekunki i opiekunowie osób niesamodzielnych, mimo że stanowią dużą i bardzo zdesperowaną grupę, nie są w stanie zmobilizować się do wywierania większego nacisku na rządzących – ogromna większość z nich nie ma żadnych możliwości udziału w życiu publicznym i artykulacji swoich interesów. Wykluczenie ekonomiczne i społeczne powodują wykluczenie technologiczne, które dodatkowo przekłada się na trudności w samoorganizacji grupy.

2. Rozwiązania

Należy zwrócić uwagę na fakt, że znacząca większość opiekunek i opiekunów osób niesamodzielnych nie chce rezygnować z życia zawodowego w celu sprawowania opieki. Według badań przeprowadzonych w 2015 r. preferowanym rodzajem wsparcia jest dorywcza bądź trwała pomoc pielęgniarki i domy dziennej opieki. Należy robić wszystko, żeby te osoby, które chcą pozostać aktywne zawodowo, miały taką szansę; jednocześnie te, które rezygnują z zatrudnienia, powinny mieć zapewnioną godną rekompensatę finansową. Dla obydwu grup kluczowe jest rozwijanie systemu ośrodków dziennego pobytu i pielęgniarskiej pomocy sprawowanej w domu osoby niesamodzielnej, a także rozluźnienie ostrych zapisów dotyczących całkowitego zakazu jakiejkolwiek pracy. Kompleksowy system wsparcia opiekunek i opiekunów osób z niepełnosprawnościami musi uwzględniać obciążenia psychiczne i fizyczne związane ze sprawowaniem opieki. Zagrożenie ubóstwem, wykonywanie pracy opiekuńczej 24 godziny na dobę bez prawa do urlopu, stres i obawy związane z przyszłością podopiecznych skutkują pogarszającym się stanem zdrowia wielu opiekunek i opiekunów. Aby umożliwić im skuteczne sprawowanie opieki i ograniczyć zagrożenie dla ich własnego zdrowia należy zapewnić im możliwość skorzystania z urlopów wytchnieniowych, wsparcie w wykonywaniu cięższych lub bardziej złożonych czynności związanych z opieką, poradnictwo i szkolenia oraz łatwy dostęp do wsparcia psychologicznego.

2.1. Świadczenia

Pierwszym i podstawowym postulatem Partii Razem jest realizacja wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 21 października 2014 r., czyli zrównanie praw opiekunek i opiekunów wszystkich osób niesamodzielnych, niezależnie od momentu, w którym ich podopieczni stali się niesamodzielni. Lekceważenie tego tematu zarówno przez poprzednią, jak i obecną władzę jest oznaką braku szacunku zarówno do ogromnej grupy obywateli i obywatelek zmagających się z chorobą bądź niepełnosprawnością członka rodziny, jak i litery prawa – wyroków TK nie można tak po prostu ignorować. Tymczasem w budżecie MPRiPS na następny rok nie zarezerwowano żadnych środków na dostosowanie polskiego prawodawstwa w tym zakresie do postanowienia Trybunału, co uważamy za skandal.

Co więcej, świadczenie nie powinno być tak ostro obwarowane – osoby sprawujące opiekę nad osobami niesamodzielnymi powinny mieć możliwość wykonywania dorywczej pracy w takim zakresie, na jaki pozwala im na to sytuacja. Dzięki temu będą bardziej samodzielne ekonomicznie i unikną wykluczenia zawodowego.

Prawa wszystkich opiekunek i opiekunów osób z niepełnosprawnościami i niesamodzielnych powinny być zrównane pod kątem prawa do zasiłku dla bezrobotnych i świadczeń przedemerytalnych otrzymywanych po śmierci podopiecznego – opieka sprawowana nad osobami niesamodzielnymi jest ciężką pracą, która musi wiązać się z zapewnieniem bezpieczeństwa socjalnego także po śmierci podopiecznego.

2.2. Sektor opieki

Z jednej strony konieczne jest dofinansowanie i umożliwienie tym rodzinom, które chcą takiego rozwiązania, umieszczenie bliskiej osoby niesamodzielnej w ośrodku całodobowym, z drugiej należy dążyć do deinstytucjonalizacji opieki, przenoszeniu jej – jeśli pozwala na to sytuacja – w warunki domowe. Szczególnie istotny jest rozwój dziennych domów opieki, które pozwalałyby opiekunom na pracę zawodową, a osobom niesamodzielnym – na utrzymywanie codziennych kontaktów z osobami spoza najbliższej rodziny. Postulujemy także stworzenie opiekunom możliwości ubiegania się o wsparcie pielęgniarskie w domu – często proste zabiegi higieniczne, karmienie czy podawanie leków są dla jednej osoby zadaniem ponad siły.

Jest oczywiste, że sektor opieki nie będzie mógł się rozwijać, jeśli nadal ubywać będzie personelu, który jest w stanie profesjonalnie świadczyć tego rodzaju usługi. Razem po raz kolejny podkreśla więc, że konieczne jest podniesienie płac i standardów zatrudnienia pielęgniarek, żeby powstrzymać dramatyczny i zagrażający bezpieczeństwu społecznemu spadek osób pracujących w zawodzie.

2.3. Prawa opiekunów

Świadczona regularnie opieka nad niesamodzielnym bliskim jest zadaniem psychicznie i fizycznie wykańczającym. Osoby, które wykonują tę pracę, powinny mieć stały dostęp do wsparcia psychologicznego i możliwość konsultacji sytuacji swojej i swoich niesamodzielnych bliskich. Razem postuluje też wprowadzenie systemu urlopów wytchnieniowych, czyli możliwości przejęcia opieki przez instytucje na czas wypoczynku opiekunów.

3. Uzasadnienie

W chwili obecnej sytuacja osób niesamodzielnych i ich opiekunów jest dramatyczna – żyją oni w głębokim niedostatku, system świadczeń finansowych jest chaotyczny, niewydolny i niesprawiedliwy. Sektor zinstytucjonalizowanej opieki jest w dużej mierze sprywatyzowany i słabo kontrolowany, a korzystanie z niego uważane jest za przejaw braku troski i miłości wobec niepełnosprawnych lub niesamodzielnych członków rodziny. Przynosi to nie tylko indywidualne szkody osobom, których bezpośrednio to dotyka, ale także całemu społeczeństwu.

Rozszerzenie systemu opieki i podwyższenie świadczeń przyczyni się do podniesienia jakości opieki, a co za tym idzie, zwiększy szanse osób z niepełnosprawnościami na uzyskanie chociaż częściowej samodzielności, zdobywanie wykształcenia i aktywność zawodową. Odciążenie opiekunów zarówno na poziomie finansowym, jak i opiekuńczym, pozwoli uniknąć wykluczenia tej grupy – znikania z rynku pracy, z życia publicznego – i znacznie zmniejszy ryzyko popadania jej przedstawicielek i przedstawicieli w niedostatek oraz ryzyko pogorszenia się ich zdrowia, prowadzące do tego, że nie tylko nie będą dłużej w stanie zajmować się bliskimi, ale sami będą potrzebować wsparcia. Problem niesamodzielności – zwłaszcza wśród osób starszych, których w wyniku przemian demograficznych będzie coraz więcej – będzie się powiększał i konieczne jest opracowanie nowoczesnego i sprawiedliwego systemu, który pozwoli ich bliskim uniknąć wielopoziomowego wykluczenia.